20 sierpnia 2024 mija 80 lat od zdobycia legendarnego budynku PAST-y w trakcie Powstania Warszawskiego. Walki powstańcze o odzyskanie kontroli nad budynkiem toczyły się począwszy od 2 sierpnia 1944 przez ponad dwa tygodnie.
Był to pierwszy warszawski wysokościowiec. PAST-a (Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna) powstała w latach 1906-1908 jako siedziba centrali telefonicznej dla Towarzystwa Akcyjnego Telefonów Cedergrena. Ericsson połączył się ze spółką Cedergren w 1921 roku będąc naturalnym spadkobiercą udziałów firmy w Polskiej Akcyjnej Spółce Telefonicznej.
Wieżowiec najwyższy w rosyjskim imperium i długo najwyższy w Warszawie był zbudowany z żelbetonu, by umieść ciężar sprzętu centrali telefonicznej. Zdobycie budynku PASTY okupione wielodniowym szturmem powstańców, zakończyło się sukcesem w dniach 19-20 sierpnia. Pożar wzniecony przy ataku wieżowca spalił kable, ale solidny budynek przetrwał będąc dzisiaj symbolem powstańczej wiktorii.
W gmachu znajdywały się najnowocześniejsze urządzenia firmy Ericsson. Dzięki współpracy Cedergrena i Ericssona jeszcze przed pierwszą wojną światową Warszawa należała do najlepiej stelefonizowanych metropolii europejskich. PAST-a symbolizowała nowoczesność i postęp technologiczny.
PAST-a, wzniesiona według projektu szwedzkiego architekta Izaaka Gustawa Clasona, była jednym z najnowocześniejszych budynków ówczesnej Warszawy. Jej żelbetonowa konstrukcja, jedna z pierwszych tego typu w Europie, okazała się niezwykle trwała podczas walk powstańczych. Mimo pożarów i ostrzału, konstrukcja budynku pozostała nienaruszona. Przez długi czas PAST-a była najwyższym budynkiem zarówno w Warszawie, jak i w całym Imperium Rosyjskim. Dopiero Prudential, zbudowany w latach 30., przejął miano najwyższego budynku w stolicy. Projektantem budynku był Izaak Gustaw Clason, profesor Politechniki Sztokholmskiej, zaś na miejscu budowę realizował warszawski architekt Bronisław Brochwicz-Rogóyski.
PAST-a od cokołu po gzyms wyłożona została jasnym, szwedzkim wapieniem z Gotlandii. Dziś to wyjątkowo cenny zabytek. Zachowane na nim ślady po pociskach mówią o burzliwej historii gmachu, a pochodzący z Szwecji kamień jest jest świadectwem ponad stuletniej obecności Szwedów na ulicy Zielnej. Złoża, z którego pochodzi dawno przestano eksploatować.
Budynek przy ul. Zielnej swoją nazwę wziął od Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej utworzonej w 1922 roku wspólnie przez Rząd Polski (3/7 własności) i firmę Ericsson (4/7 własności). We wnętrzach budynku znajdowała się centrala telefoniczna z salą telefonistek – zatrudniono wówczas w „telefonach” 171 panien z dobrych domów – było to jedno z pierwszych miejsc gdzie zatrudniano kobiety w Warszawie.
O budynek Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej przy ulicy Zielnej 39 toczyły się zacięte walki niemal przez cały okres Powstania Warszawskiego, zakończone słynnym sukcesem – zdobyciem budynku.
Inspekcja centrali po walkach wykazała jednak, że urządzenia firmy Ericsson znajdujące się w budynku zostały zniszczone w trakcie walk i nie będzie można ich wykorzystać dla celów łączności powstańczej. Budynek przy ulicy Zielnej to nie tylko zabytek architektury, ale przede wszystkim świadek heroizmu i poświęcenia w obronie wolności.
Informacja prasowa firmy Ericsson
